Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów zabudowy miejskiej w Pułtusku jest zespół koszarowy położony przy al. Wojska Polskiego i ul. Tysiąclecia. Budynki służyły polskiemu wojsku przez prawie 80 lat, były także wynajmowane Wyższej Szkole Humanistycznej. Od 2001 r., po zlikwidowaniu Jednostki Wojskowej 2244 – 1. Batalionu Saperów – koszary stoją puste, niszczeją i były sukcesywnie ograbiane z istniejących instalacji. Jednym z niewielu metalowych elementów, który zachował się, była tablica „Wojskowa Administracja Koszar” umieszczona na budynku przy ul. Tysiąclecia. Została ona oficjalnie zabezpieczona i przekazana do Muzeum Regionalnego w Pułtusku.
W końcu października 2023 ruszyły prace remontowe nad budynkiem koszarowym położonym przy ul. Tysiąclecia, prowadzone przez firmę Renewal Art z siedzibą w Daleszycach w województwie świętokrzyskim. Zakres czynności ma obejmować odbudowę, przebudowę i nadbudowę budynku z przystosowaniem do użytkowania mieszkalno-usługowego. Wykorzystany ma zostać także strych po uprzednim podniesieniu, z przeznaczeniem na lokale mieszkalne. Na wykonanie prac przewidziane jest około 18 miesięcy – do pierwszej dekady kwietnia 2025 roku.
Wraz z rozpoczęciem prac remontowych i nadchodzącej przebudowy, warto przyjrzeć się historii nie tylko tego budynku, ale całego zespołu koszarowego, który został wpisany do rejestru zabytków 18 grudnia 1996 roku pod numerem ewidencyjnym A-307. W skład zespołu wchodzi obecnie siedem budynków murowanych. Wieża ciśnień, izba chorych i jeden budynek koszarowy znajdują się przy ul. Tysiąclecia, drugi budynek koszarowy i magazyn żywnościowy znajdują się przy ul. Strzeleckiej, budynek sztabowy przy al. Wojska Polskiego, natomiast klub garnizonowy jest usytuowany w głębi placu, fasadą boczną do al. Wojska Polskiego.
Datowanie zespołu koszarowego określa się na 1880-1890 r., co podane jest w „Wykazie zabytków nieruchomych położonych w Gminie Pułtusk”. Należy wspomnieć, że nie jest obecnie możliwe jednoznaczne określenie daty rozpoczęcia i zakończenia prac budowlanych ze względu na brak materiałów źródłowych, jest to zatem data orientacyjna. Być może znajdują się one w archiwach rosyjskich, co w obecnej sytuacji stwarza trudności w ich dostępności.
Okres powstania koszar w ostatniej ćwierci XIX w., wiązał się z pobytem oddziałów wojska carskiego w Pułtusku. Były to m.in. 31. Aleksopolski Pułk Piechoty i 8. Brygada Artylerii wchodzące w skład 8. Dywizji Piechoty, a następnie po zmianach reorganizacyjnych 7. Rewelski Pułku Piechoty. Carskich żołnierzy w Pułtusku było około 3 tysiące, zamieszkiwali oni w prywatnych lokalach w mieście, co musiało być uciążliwe dla mieszkańców. Wybudowanie koszar rozwiązywało trudności kwaterunkowe.
Zespół koszarowy zlokalizowano w północno-zachodniej części miasta, przy drodze na Ciechanów. Budynki usytuowano na planie kwadratu, z czterema budynkami koszarowymi zamykającymi wewnętrzny plac od strony zachodniej, południowej i wschodniej. Od strony północnej wewnętrzny plac zamykał budynek sztabowy. Dwa z czterech budynków koszarowych nie zachowały się. Jeden z nich, zlokalizowany przy ul. Strzeleckiej, został zniszczony najprawdopodobniej we wrześniu 1939 r. ogniem artylerii niemieckiej. Drugi, znajdujący się po zachodniej stronie przetrwał wojnę, jednak ze względu na znaczne zniszczenia został rozebrany po 1945 roku – dokładna data nie jest jeszcze znana. W późniejszym okresie, najprawdopodobniej w latach 70., na jego miejscu postawiono garaże i warsztaty. Warto wspomnieć, że we wrześniu 1939 r., był rozkaz zniszczenia wieży ciśnień. Nie został on wykonany, gdyż przewidziany na ten cel materiał wybuchowy został zabrany przez udający się na front 13 Pułk Piechoty.
Budynki koszarowe wybudowano z czerwonej cegły wyrabianej z wydobywanej lokalnie gliny, w cegielni zlokalizowanej w niedalekiej odległości od koszar, mieszczącej się w rejonie dzisiejszej al. Wojska Polskiego. Wśród budulca można spotkać oznakowania więcej niż jednej cegielni. Poza wytwórnią lokalną, którą oznaczano za pomocą inicjałów właściciela pisanych cyrylicą „B B” (Berek Borenstein) występują przykłady z innych cegielni noszące oznaczenia „Wierzbica” oraz „F.G”., a także cegły z napisem „Pułtusk”. Te ostatnie można zaobserwować na zewnętrznych ścianach budynku przy ul. Tysiąclecia.
Wraz z rozpoczęciem I wojny światowej w 1914 r., po uprzednich reorganizacjach w armii carskiej, pozostały w garnizonie Pułtusk 7. Rewelski Pułk Piechoty wymaszerował z miasta, a już kilka miesięcy później do miasta weszli Niemcy. Warto wspomnieć, że w 1916 r. przez około 3 miesiące w pułtuskich koszarach przebywali żołnierze 5 Pułku Piechoty Legionów.
Po oswobodzeniu Pułtuska od Niemców w listopadzie 1918 r. koszary objął batalion zapasowy z Twierdzy Modlin. W marcu 1921 r. koszary zostały siedzibą 13 Pułk Piechoty. Po drugiej wojnie światowej, w koszarach znajdowała się jednostka Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a od 1976 r. 1. Batalion Saperów. Nie jest możliwe określenie wszystkich jednostek wojskowych zajmujących koszary, gdyż brakuje materiału źródłowego dotyczącego okresu ściśle powojennego. Być może w nadających się do zamieszkania budynkach przebywali wtedy saperzy z 5 Brygady Saperów i kompanii 1. Batalionu Saperów pracujących nad rozminowaniem miasta i okolic.
Koszary przedstawiają wartość historyczną, ale ich należyte zabezpieczenie niewątpliwie wiąże się ze znacznymi nakładami finansowymi. Wpływ na to miała sytuacja własnościowa, której meandry doprowadziły koszary do obecnego stanu. W tym miejscu warto nadmienić, że nie wszystkie budynki po I wojnie światowej nadawały się do zamieszkania. Nie wszystkich były okna, niekiedy brakowało zadaszenia – budynki wymagały kapitalnego remontu. Mimo trudnych warunków gospodarczych w okresie II Rzeczypospolitej udało się je jednak uratować, niezbędne pracę wykonali żołnierze, a podstawowe finansowanie zapewniło wojsko.
Rozpoczęcie prac remontowych oznacza, że długo wyczekiwana przez Pułtuszczan chwila nadeszła –jeden z symboli miasta o ponad 100-letniej historii zostanie zachowany. Pojawia się jednak pytanie – czy tylko jeden z zabytkowych budynków doczeka się remontu? Pozostaje także kwestia klubu oficerskiego i budynku sztabowego przy al. Wojska Polskiego. Izba chorych oraz wieża zostały zakupione przez prywatnego inwestora i na razie zostały uporządkowane. Wzbudza to nadzieje na ich remont i być może wykorzystanie w celach usługowo-handlowych. Pojawiły się również koncepcje przywrócenia pewnych elementów związanych z historią koszar. Jedna z nich dotyczy umieszczenia tablicy upamiętniającej 13 Pułk Piechoty, pierwotnie znajdującej się na budynku mieszkalnym, ale usuniętej około 20 lat temu. Druga dotyczyła rekonstrukcji pomnika żołnierzy poległym w 1920 roku (w skali). Jest jeszcze jedna inicjatywa, którą warto zrealizować – uruchomić Izbę Pamięci poświęconą pułtuskiemu wojsku.
MICHAŁ FILIP ŚWIDWA (regionalista, historyk wojskowości XX wieku).
